आपल्या शोधांनी विज्ञानाचा चेहरामोहरा बदलून टाकणाऱ्या व दोन नोबेल पारितोषिके जिंकणाऱ्या मारी क्युरी या कर्तबगार स्त्रीचा जन्म ७ नोव्हेंबर १८६७ रोजी वॉर्सा ( पोलंड ) येथे झाला. तिचे वडील विज्ञान आणि गणित शिकवत तर आई पियानो वाजवत. मेरी क्युरीचे मुळ नाव मान्या स्क्लोडोव्ह्स्का.
पाच वर्षे नोकरी करून मान्याने आपल्या बहिणीला ब्रोन्याला शिकविले व नंतर स्वत: फ्रान्समध्ये जाऊन शिकली. त्यात अवघ्या सतराव्या वर्षी झालेल्या प्रेम- भंगामुले ती मनातून खचली होती. पण विज्ञानाच्या सुदैवाने, विज्ञानाच्या प्रेमाने तिला वाचवले.
त्यानंतर पॅरिसच्या प्रयोगशाळेत तिची भेट पेरी क्युरीशी झाली. तो त्यावेळी त्याच्या भावाबरोबर 'स्फटिक' ( क्रिस्टल ) हा खूप दाबाखाली वीज कशी निर्माण करतो, यावर संशोधन करत होता. लवकरच या दोघांचे प्रेम जमले आणि हे दोघे २६ जुलै १८९५ रोजी विवाहबद्ध झाले. याचवेळी बेह्क्रेलला युरेनियमच्या क्षारातून कसलेतरी उत्सर्जन ( Radiation ) होतंय असं आढळले होते आणि त्यावर संशोधन करायला मेरीला पाचारण केले होते. मेरीने हेन्री बेह्क्रेलबरोबर युरेनियम क्षारातून निघणाऱ्या त्या गूढ उत्सर्जनावर काम करायला सुरुवात केली.पेरी ( प्येर ) व मारी ( मेरी ) हि एक अफलातून जोडी होती. प्येर अतिशय खोडकर व खटयाळ होता, तर मेरी अतिशय शांत व गंभीर स्वभावाची होती.
या प्रयोगात प्येरही मेरीला मदत करत असे. आता क्युरी दांपत्याने शास्त्राच्या इतिहासात एका प्रचंड मोठया प्रयोगाला सुरुवात केली होती. यासाठी प्रचंड परिश्रम व चिकाटीची गरज होती. युरेनियम ऑक्साईड असलेला पिंचब्लेंड क्षार उकळवून क्युरी दांपत्याने त्याचे शुद्धीकरण करण्याचे प्रयत्न सुरु केले. त्यांना तासनतास लोखंडी स्टोव्ह्समोर बसावे लागे. जेव्हा त्यांना त्या जालामुळे घुसमटायला होई तेव्हा ते आपली जागा बदलत असत.
या काळातच मेरीला 'न्युमोनिया' झाला. पण प्येर मात्र त्या घरगुती भट्टीत बसून काम करतच राहिला. या भानगडीत मेरीचे वजन सात किलोने घटले ! मेरी मात्र एवढी निश्चयी होती की तिनेच प्येरला प्रयोगात कधीही हर न मानता सतत पुढे चालू राहण्याविषयी प्रवृत्त केलं.
१८९७ साली मेरीने आयरिन या मुलीला जन्म दिला. बाळंतपणानंतर १० दिवसातच ती कामाला लागली. दोन वर्ष ही 'ढवळाढवळ' केल्यावर त्यांना अगदी थोडासा ' बिसमथ' संयुगाचा गाळ मिळाला. मेरीला वाटले की या गाळात नक्कीच एक नवीन पदार्थ असला पाहिजे. तिने त्यावर मग प्रयोग करायला सुरुवात केली. शेवटी तिला तो पदार्थ मिळाला. त्या नवीन मिळविलेल्या मूलद्रव्याचे नाव तिने आपल्या मायदेशावरून 'पोलोनियम' असे ठेवले. तिने या मूलद्रव्याला स्वत:चे, पतीचे व इतर कुठल्याही नातलगाचे नाव न देता आपल्या देशाचे पोलंडचे नाव देऊन आपल्या देशाबद्दलाचा अभिमान जागवला. आता त्या गाळातून 'पोलोनियम' वेगळे काढल्यावरही जे पदार्थ उरत होते त्यावर प्रयोग करण्याची गरज होती. त्यातही काहीतरी सापडेल असे मेरीला वाटत होते.
उरलेल्या गाळाचे शुद्धीकरण आणि स्फटिकीकरण त्यांनी चालूच ठेवले. अतोनात परिश्रमानंतर शेवटी त्यांना त्यातूनच आणखी एक मूलद्रव्य सापडले. आणि बेह्क्रेलला पडलेले कोडे एकदमच सुटले. या नवीन मूलद्रव्याचे नाव त्यांनी 'रेडियम' असे ठेवले. रेडियम अतिशय विचित्र प्रकारचे मूलद्रव्य होते. युरेनियमच्या ते दहा लाख पटीने रेडिओअ‍ॅक्टीव होते. रेडियम काळ्या कागदात गुंडाळले तरी ते आजूबाजूच्या पदार्थांवर परिणाम करायचे. त्यापासून निघणारे किरण, जंतूच नव्हे तर वनस्पती, प्राणी यांचाही नाश करू शकायचे. ते पेशी नष्ट करू शकल्यामुळे त्यांचा कर्करोग उपचारासाठी उपयोग होईल असे वाटायला लागले आणि तसेच झाले.त्यावेळी रेडियमची किंमत दर ग्रमला ७० लाख रुपये होती. मेरी क्यूरीने आपल्या या शोधाबद्दल अर्जही केला नाही. रेडियममधून सतत उर्जा बाहेर पडत असते. बाहेरुन प्रकाश किंवा अन्य मार्गाने उर्जा न मिळ्ताही ही उर्जा कशी बाहेर पड़ते याचे कोडे बरेच दिवस संशोधकांना पडले होते. शेवटी आइनस्टाइनने ते सोडवले रेडियमच्या वस्तुमानाचे ( m ) उर्जेत ( E ) प्रसिध्द समीकरणाप्रमाणे E = mc^2 रुपान्तर होत होते. यालाच 'रेडिओअ‍ॅक्टिव्हिटी' म्हणतात.
युरेनियममधून होणारया किरणोस्त्र्गातून खरेतर तीन प्रकारचे किरण मिळाले होते.काही किरण चुबक्त्वामुळे एका दिशेला वळत होते. रदरफोर्डने त्यातल्या घन ( + ) विद्युत्भार असणारया किरणांना 'अल्फा रेज' असे नाव दिले होते , तर निगेटिव्ह विद्युत्भार असणारया किरणांना 'बीटा रेज' असे नाव दिले गेले. किरण हे कणांनी बनले आहेत असे मानून त्यांतल्या कणांना संशोधक मग 'अल्फा कण' व 'बीटा कण' म्हणू लागले. त्यानंतर पौल विलार्ड याने चुबक्त्वामुळे दिशा न बदलणारे व आरपार जाणारे किरण शोधले आणि त्यांना 'Gamma rays' असे नाव दिले. नंतर रदरफोर्डने यावर संशोधन करून व 'किरणोत्सारी डीके' वापरून पृथ्वीचे वय काढले.
मेरीचे संशोधन जगभरात प्रसिद्ध झाले. नोबेल कमिटीने मेरीच्या संशोधनाला मान देत तिला, बेह्क्रेलला व पेरीला नोबेल पारितोषिक दिले. ती हे पारितोषिक मिळवणारी पहिली स्त्रीसुद्धा ठरली. तिच्यानंतर ३५ वर्षे तरी कुठल्याही स्त्रीला नोबेल मिळाला नाही.त्यानंतर दहा वर्षांनी तिला पुन्हा नोबेल मिळाले. दोन नोबेल पारितोषिके मिळवणारी स्त्री अजूनतरी ( म्हणजे मेरीनंतर ) झालेली नाही.
त्यानंतर अचानक पेरीच्या अपघाती मृत्युमुळे मेरी मनातुन फारच खचली. त्यानंतर लोकांनी तिच्यावर अनेक खोटे आरोप केले, त्यामुळे ती सायन्स परिषेदेवर निवडून जाऊ शकली नाही. तिने फ्रान्स मध्ये 'रेडियम संस्था' स्थापन केली व पहिल्या महायुद्धात एक्स - रे वाहनांची निर्मिती करुन हजारो सैनिकांचे प्राण वाचविले.
पण मेरीने शोधलेले रेडियम हे किती धोकादायक आहे, हे लोकांनाच काय खुद्द मेरीलाच माहित नव्हते. ती खुशाल रेडियमची ट्युब खिशात घेउन फिरत असे , शेवटी होयचे तेच घडल़े किरणोस्तारामुळे मेरीला 'ल्युकोमिया' झाला व तिचा ४ जुलाई १९३४ रोजी मृत्यु झाला.
मेरी क्युरी तिच्या साधेपणा, मानवतावाद आणि विज्ञानाबद्दलची ओढ यामुळे विज्ञानाच्या दुनियेत अमर झाली. पुढे मेरीच्या मुलींनी आईचे संशोधन चालु ठेवले व १९३५ मध्ये तिची मुलगी आयरिन व तिचा नवरा जोलिएट याने नोबेल मिळविले.
पाच वर्षे नोकरी करून मान्याने आपल्या बहिणीला ब्रोन्याला शिकविले व नंतर स्वत: फ्रान्समध्ये जाऊन शिकली. त्यात अवघ्या सतराव्या वर्षी झालेल्या प्रेम- भंगामुले ती मनातून खचली होती. पण विज्ञानाच्या सुदैवाने, विज्ञानाच्या प्रेमाने तिला वाचवले.
त्यानंतर पॅरिसच्या प्रयोगशाळेत तिची भेट पेरी क्युरीशी झाली. तो त्यावेळी त्याच्या भावाबरोबर 'स्फटिक' ( क्रिस्टल ) हा खूप दाबाखाली वीज कशी निर्माण करतो, यावर संशोधन करत होता. लवकरच या दोघांचे प्रेम जमले आणि हे दोघे २६ जुलै १८९५ रोजी विवाहबद्ध झाले. याचवेळी बेह्क्रेलला युरेनियमच्या क्षारातून कसलेतरी उत्सर्जन ( Radiation ) होतंय असं आढळले होते आणि त्यावर संशोधन करायला मेरीला पाचारण केले होते. मेरीने हेन्री बेह्क्रेलबरोबर युरेनियम क्षारातून निघणाऱ्या त्या गूढ उत्सर्जनावर काम करायला सुरुवात केली.पेरी ( प्येर ) व मारी ( मेरी ) हि एक अफलातून जोडी होती. प्येर अतिशय खोडकर व खटयाळ होता, तर मेरी अतिशय शांत व गंभीर स्वभावाची होती.
या प्रयोगात प्येरही मेरीला मदत करत असे. आता क्युरी दांपत्याने शास्त्राच्या इतिहासात एका प्रचंड मोठया प्रयोगाला सुरुवात केली होती. यासाठी प्रचंड परिश्रम व चिकाटीची गरज होती. युरेनियम ऑक्साईड असलेला पिंचब्लेंड क्षार उकळवून क्युरी दांपत्याने त्याचे शुद्धीकरण करण्याचे प्रयत्न सुरु केले. त्यांना तासनतास लोखंडी स्टोव्ह्समोर बसावे लागे. जेव्हा त्यांना त्या जालामुळे घुसमटायला होई तेव्हा ते आपली जागा बदलत असत.
या काळातच मेरीला 'न्युमोनिया' झाला. पण प्येर मात्र त्या घरगुती भट्टीत बसून काम करतच राहिला. या भानगडीत मेरीचे वजन सात किलोने घटले ! मेरी मात्र एवढी निश्चयी होती की तिनेच प्येरला प्रयोगात कधीही हर न मानता सतत पुढे चालू राहण्याविषयी प्रवृत्त केलं.
१८९७ साली मेरीने आयरिन या मुलीला जन्म दिला. बाळंतपणानंतर १० दिवसातच ती कामाला लागली. दोन वर्ष ही 'ढवळाढवळ' केल्यावर त्यांना अगदी थोडासा ' बिसमथ' संयुगाचा गाळ मिळाला. मेरीला वाटले की या गाळात नक्कीच एक नवीन पदार्थ असला पाहिजे. तिने त्यावर मग प्रयोग करायला सुरुवात केली. शेवटी तिला तो पदार्थ मिळाला. त्या नवीन मिळविलेल्या मूलद्रव्याचे नाव तिने आपल्या मायदेशावरून 'पोलोनियम' असे ठेवले. तिने या मूलद्रव्याला स्वत:चे, पतीचे व इतर कुठल्याही नातलगाचे नाव न देता आपल्या देशाचे पोलंडचे नाव देऊन आपल्या देशाबद्दलाचा अभिमान जागवला. आता त्या गाळातून 'पोलोनियम' वेगळे काढल्यावरही जे पदार्थ उरत होते त्यावर प्रयोग करण्याची गरज होती. त्यातही काहीतरी सापडेल असे मेरीला वाटत होते.
उरलेल्या गाळाचे शुद्धीकरण आणि स्फटिकीकरण त्यांनी चालूच ठेवले. अतोनात परिश्रमानंतर शेवटी त्यांना त्यातूनच आणखी एक मूलद्रव्य सापडले. आणि बेह्क्रेलला पडलेले कोडे एकदमच सुटले. या नवीन मूलद्रव्याचे नाव त्यांनी 'रेडियम' असे ठेवले. रेडियम अतिशय विचित्र प्रकारचे मूलद्रव्य होते. युरेनियमच्या ते दहा लाख पटीने रेडिओअ‍ॅक्टीव होते. रेडियम काळ्या कागदात गुंडाळले तरी ते आजूबाजूच्या पदार्थांवर परिणाम करायचे. त्यापासून निघणारे किरण, जंतूच नव्हे तर वनस्पती, प्राणी यांचाही नाश करू शकायचे. ते पेशी नष्ट करू शकल्यामुळे त्यांचा कर्करोग उपचारासाठी उपयोग होईल असे वाटायला लागले आणि तसेच झाले.त्यावेळी रेडियमची किंमत दर ग्रमला ७० लाख रुपये होती. मेरी क्यूरीने आपल्या या शोधाबद्दल अर्जही केला नाही. रेडियममधून सतत उर्जा बाहेर पडत असते. बाहेरुन प्रकाश किंवा अन्य मार्गाने उर्जा न मिळ्ताही ही उर्जा कशी बाहेर पड़ते याचे कोडे बरेच दिवस संशोधकांना पडले होते. शेवटी आइनस्टाइनने ते सोडवले रेडियमच्या वस्तुमानाचे ( m ) उर्जेत ( E ) प्रसिध्द समीकरणाप्रमाणे E = mc^2 रुपान्तर होत होते. यालाच 'रेडिओअ‍ॅक्टिव्हिटी' म्हणतात.
युरेनियममधून होणारया किरणोस्त्र्गातून खरेतर तीन प्रकारचे किरण मिळाले होते.काही किरण चुबक्त्वामुळे एका दिशेला वळत होते. रदरफोर्डने त्यातल्या घन ( + ) विद्युत्भार असणारया किरणांना 'अल्फा रेज' असे नाव दिले होते , तर निगेटिव्ह विद्युत्भार असणारया किरणांना 'बीटा रेज' असे नाव दिले गेले. किरण हे कणांनी बनले आहेत असे मानून त्यांतल्या कणांना संशोधक मग 'अल्फा कण' व 'बीटा कण' म्हणू लागले. त्यानंतर पौल विलार्ड याने चुबक्त्वामुळे दिशा न बदलणारे व आरपार जाणारे किरण शोधले आणि त्यांना 'Gamma rays' असे नाव दिले. नंतर रदरफोर्डने यावर संशोधन करून व 'किरणोत्सारी डीके' वापरून पृथ्वीचे वय काढले.
मेरीचे संशोधन जगभरात प्रसिद्ध झाले. नोबेल कमिटीने मेरीच्या संशोधनाला मान देत तिला, बेह्क्रेलला व पेरीला नोबेल पारितोषिक दिले. ती हे पारितोषिक मिळवणारी पहिली स्त्रीसुद्धा ठरली. तिच्यानंतर ३५ वर्षे तरी कुठल्याही स्त्रीला नोबेल मिळाला नाही.त्यानंतर दहा वर्षांनी तिला पुन्हा नोबेल मिळाले. दोन नोबेल पारितोषिके मिळवणारी स्त्री अजूनतरी ( म्हणजे मेरीनंतर ) झालेली नाही.
त्यानंतर अचानक पेरीच्या अपघाती मृत्युमुळे मेरी मनातुन फारच खचली. त्यानंतर लोकांनी तिच्यावर अनेक खोटे आरोप केले, त्यामुळे ती सायन्स परिषेदेवर निवडून जाऊ शकली नाही. तिने फ्रान्स मध्ये 'रेडियम संस्था' स्थापन केली व पहिल्या महायुद्धात एक्स - रे वाहनांची निर्मिती करुन हजारो सैनिकांचे प्राण वाचविले.
पण मेरीने शोधलेले रेडियम हे किती धोकादायक आहे, हे लोकांनाच काय खुद्द मेरीलाच माहित नव्हते. ती खुशाल रेडियमची ट्युब खिशात घेउन फिरत असे , शेवटी होयचे तेच घडल़े किरणोस्तारामुळे मेरीला 'ल्युकोमिया' झाला व तिचा ४ जुलाई १९३४ रोजी मृत्यु झाला.
मेरी क्युरी तिच्या साधेपणा, मानवतावाद आणि विज्ञानाबद्दलची ओढ यामुळे विज्ञानाच्या दुनियेत अमर झाली. पुढे मेरीच्या मुलींनी आईचे संशोधन चालु ठेवले व १९३५ मध्ये तिची मुलगी आयरिन व तिचा नवरा जोलिएट याने नोबेल मिळविले.
No comments:
Post a Comment